पैसा मिळवणे एक वेळ सोपे असेल, परंतु पैसा वाचविणे हे कठीण काम आहे.

आपल्या हातून काही तरी बचत व्हायला हवी, हे सगळ्यांनाच मान्य झालेले असते. परंतु सुरुवात कधी आणि कशी करायची, या प्रश्नातच बरेच जण अडकून पडतात आणि मग तो बचतीचा भाग मागेच पडतो.

साधारणपणे वयाच्या पंचावन्नाव्या वर्षानंतर आपणाला बचतीतून पुरेसे पैसे मिळत राहतील आणि नोकरी-धंद्यातील कमाई थांबली तरी बिघडणार नाही अशारीतीने प्रत्येकाने बचतीचा आराखडा आखणे आवश्यक मानले पाहिजे.

मागील लेखात आपण ५५ व्या वर्षानंतर तहहयात मिळणाऱ्या मिळकतीसाठी एक योजना पाहिली. अशाप्रकारची गणिते करूनच बँका ‘निरंतर पेन्शन योजना’, ‘समृद्धी योजना’, ‘सदाफुली योजना’ वगैरे नावे देऊन नवनवीन योजना लोकांपुढे सादर करत असतात. एक लक्षात ठेवले पाहिजे... योजनेचा प्रकार वरवर कितीही नावीन्यपूर्ण असला तरी शेवटी व्याजाचा दर हा ठराविकच असतो.

आपले पैसे गुंतवताना त्या योजनेला लावायच्या काही कसोट्या आपण मागील लेखात पाहिल्या. परंतु या सर्व कसोट्यांवर उत्तमरीत्या उतरणारी गुंतवणूक योजना आपल्याला मिळेल का? याचे उत्तर ‘नाही’ असेच आहे.

शेअर म्हणजे काय हे बऱ्याच महाराष्ट्रियन माणसांना ठाऊक नसते. वर्तमानपत्रात शेअरचे भाव ज्या पानावर येतात ते पान बहुसंख्य लोक पटकन उलटून पुढे जातात. कधीतरी सहकारी बँकांमधून कर्ज काढताना ‘लिकिंग’ साठी बँकेचे शेअर घ्यावे लागले एवढाच सामान्य माणसाचा शेअरशी संबंध येतो. त्यासाठी उद्योग-धंद्याच्या कंपन्या कशा उभारल्या जातात हे पाहायला हवे.

पूर्ण आदर्श कसोटीला उतरणारी गुंतवणूक योजना जरी सापडली नाही तरी त्याच्याशी जास्तीत जास्त जवळ पोहोचणारी म्हणून शेअरमधील गुंतवणूक आहे हे विचाराअंती बऱ्याच लोकांना पटतं. परंतु नुसतं हे पटून काही उपयोग होत नाही. गंगा वाहत असते, कधी कधी ती अंगणातही येते. परंतु आपली घागर तिच्यात बुडवल्याशिवाय घरात पाणी कसे येणार?

शेअरच्या फेसव्हॅल्यूपेक्षाही पाहायचीच झाली तर शेअरची बुकव्हॅल्यू किती ते पाहावे लागेल, हे आपण मागील लेखात पाहिले. ही बुकव्हॅल्यू कुठे पाहायला मिळेल?

मागणी आणि पुरवठ्याला अनुसरून शेअरच्या किमती रोज घटके घटकेला कमी जास्त कशा होतात हे आपण मागील लेखात पाहिलं. परंतु ही मागणी आणि पुरवठा तरी अशी सारखी का बदलते? याला माणसाच्या मनातील आशा आणि भीती कारणीभूत आहे.

मागील लेखात ‘अर्निंग पर शेअर’ म्हणजे काय आणि तो कुठे पाहायला मिळतो ते बघितलं. परंतु या अर्निंगवरून आज आपण तो शेअर किती रुपयांना खरेदी करावा हे कसे ठरवावे? या प्रश्नाच्या उत्तरासाठी आपण आपली इतर गुंतवणूक कशी करतो हे पहावं लागेल.

शेअर मार्केटमध्ये गुंतविलेल्या पैशांची झालेली प्रचंड वाढ काही उदाहरणे देऊन मागील लेखात पाहिली. मागच्या एका वर्षात तर या गुंतवणुकीत इतकी भरमसाठ वाढ झाली आहे की भल्याभल्यांचे डोळे दिपून गेले आहेत.

मागील अकरा लेखांकांमध्ये पाहिलेली माहिती मनात ठेवून आता आपण शेअरबाजारात प्रत्यक्ष व्यवहार कसे करायचे याकडे वळायला हरकत नाही. यापेक्षाही खूप सखोल अभ्यास करता येणे शक्य आहे.

जुन्या कंपनीला जनतेकडून भांडवल मागण्याआधी पहिल्या शेअरहोल्डर्सनाही काही ‘ऑफर’ द्यावी लागते. समजा एक दहा कोटीची मालमत्ता असलेली कंपनी आपले भांडवल दुप्पट करू इच्छिते, तर ती ते एकतर आधीच्या शेअरहोल्डर्सकडूनच मागू शकेल किंवा त्यातील काही भाग आधीच्या शेअरहोल्डर्सकडून आणि काही भाग इतर जनतेकडून उभा करू शकेल.

एखाद्या नव्या इश्यूमध्ये अगर जुन्या कंपनीच्या राईट कम पब्लिक इश्यूमध्ये पैसे गुंतवायचे ठरविल्यानंतर आपण काय करतो? तर तो अर्ज भरून पैसे पाठवतो. हा अर्ज भरताना आणि पैसे पाठवताना काय काळजी घ्यावी लागेल?

आपण एखाद्या इश्यूसाठी अर्ज भरून पैसे बँकेकडे पाठविल्यावर त्या अर्जाचा प्रवास पुढे कसा होतो, हे आपल्याला माहीत नसते. त्यामुळे गुंतवणूकदाराच्या दोन टोकाच्या प्रतिक्रिया पाहायला मिळतात.

गुंतवणुकीच्या माध्यमांचा विचार करता करता हळूहळू आपण कंपन्या, शेअर्स, डीबेंचर्स यांची माहिती घेतली. नवीन शेअर्ससाठी अर्ज कसे भरावे हेसुद्धा पाहिले. एवढे सगळे झाल्यावर आता खऱ्या अर्थाने शेअर बाजारात शिरण्याशिवाय आपल्याला गत्यंतर उरलेले नाही.

प्रत्यक्ष शेअर्सचे सौदे शेअर मार्केटमध्ये कसे होतात, हे समजून घेण्यासाठी आपण सांगली-कोल्हापूरच्या इन्व्हेस्टर्स असोसिएशनच्या सभा कशा चालतात, हे प्रथम पाहणार आहोत. असे करण्याचे कारण एवढेच, की छोट्या प्रमाणावर हे लक्षात आले तर मोठी यंत्रणा काशी काम करते, हे कळणे सोपे जाईल.

सांगली-कोल्हापूरमधील गुंतवणूकदारांच्या सभांमध्ये शेअर्स खरेदी-विक्रीचे व्यवहार कसे होतात, हे आपण मागील लेखात पाहीले. परंतु या पद्धतीच्या सौद्यांमध्ये नीट विचार केल्यानंतर काही कमतरता आढळून येतील.

प्रत्यक्ष स्टॉक एक्स्चेंजच्या रिंगमध्ये ब्रोकर्स जॉबरच्या मध्यस्थीने व्यवहार कसे करतात हे आपण पाहिले. परंतु खरे तर ही माहिती आपल्याला केवळ एक माहिती म्हणूनच उपयोगी पडेल. कारण आपण स्वत: तर रिंगमध्ये कधीच जाणार नाही आणि रिंगच्या आसपास जाऊन उभे राहणेही शेअर्स खरेदी-विक्रीसाठी आवश्यक नाही.

मागील लेखात आपण आपल्या ब्रोकरला (अगर सब ब्रोकरला) आपली खरेदीची ऑर्डर दिली आहे. या ऑर्डरचे पुढे काय होते आणि त्याचा आपण काय पाठपुरावा करायचा हे आता पाहू.

एखादा शेअर खरेदी करण्यासाठी ब्रोकरकडे ऑर्डर कशी द्यावी आणि त्यानंतर काय करावे याची माहिती आपण घेतली. त्यानुसार आपल्या फाईलमध्ये ब्रोकरची कॉन्ट्रॅक्ट नोट आपण लावूनही ठेवली. विक्रीची ऑर्डर देतानाही अशीच क्रिया करावी लागेल.

आपल्याकडील ‘बेअरर डिलिव्हरी’ (म्हणजे शेअर सर्टिफिकेट आणि आधीच्या मालकाने सही केलेला ट्रान्स्फर अर्ज) एकदा नावावर चढवून घेण्यासाठी पाठवायची असे ठरविल्यावर आपल्याला काय काय करावे लागेल?

आतापर्यंत आपण ब्रोकरकडे ऑर्डर नोंदवून शेअर खरेदी केले. काही दिवसांनी त्यांची डिलिव्हरी घेतली, पैसे देऊन ब्रोकरशी व्यवहार पुरा केला. नंतर योग्य स्टॅम्प लावून आणि ट्रान्स्फर फॉर्म भरून हा शेअर नावावर चढविण्यासाठीही पाठवले. सगळ्या गोष्टी सुरळीतपणे पार पडल्या तर काय काय करायचे हे आपण पाहिले.

आपण एखाद्या कंपनीचे शेअर्स विकत घेतल्यानंतर प्रत्यक्ष ती डिलिव्हरी हातात येईपर्यंत मध्यंतरीच्या काळात कंपनीचे काही लाभांश, बोनस अथवा राईट दिला नाही ना याकडे लक्ष ठेवावे.

बोनस शेअर आणि राईट इश्यू हे शेअर बाजारातले परवलीचे शब्द आहेत. अगदी स्वत:जवळ एकही कंपनीचे शेअर न बाळगणारा, परंतु वर्तमानपत्र वाचणारा माणूसदेखील ‘कोलगेटनं दर तीन वर्षाला बोनस दिला आहे’ किंवा ‘बजाज ऑटोचा बोनस येणार आहे’ वगैरे माहिती सांगायला सरसावून तयार असतो.

शेअरबाजारातील पहिला परवलीचा शब्द म्हणजे बोनस, तर दूसरा शब्द म्हणजे राईटस् इश्यू!

कंपन्या जेव्हा इश्यू काढतात तेव्हा त्या आधीच्या शेअर-होल्डरपुढे वाढीचा काही प्रस्ताव घेऊन येतात. त्यासाठी जी पैशाची गरज असते ती भागविण्यासाठी शेअर होल्डर्सकडे पुन्हा काही नवीन शेअरच्या विक्रीचा प्रस्ताव मांडतात. आता असा हा प्रस्ताव आधीच्या शेअरहोल्डर्सपुढेच का मांडावा?

बोनस आणि राईट इश्यू यामुळे, आपल्याकडचे शेअर्स कसे वाढतात हे आपण पाहिले. नवे बोनस अगर राईट शेअर्स आले की पहिले आपल्याकडे असलेले त्याच कंपनीचे शेअर्स विकून फायदा मिळवणे हा शेअर बाजारातील फायदा मिळवण्याचा सोपा व्यवहार आहे. हा कुणालाही जमतो.

ऑडलॉट शेअरसाठी काय काय करता येईल याचा मागोवा आपण थोडक्यात घ्यायचा प्रयत्न केला. परंतु शेअर बाजार किंवा सरकारने यासंबंधी काही नियम किंवा मार्गदर्शक तत्वे मांडली आहेत की नाहीत?

शेअरबाजारातील गुंतवणुकीबद्दल एवढी माहिती घेतल्यावर आणि त्यातले फायदे उदाहरणासह पाहिल्यावर या बाजारात एवढी भीती कशाची असते, हा प्रश्न उरतो.